Miscellaneous  /  March 12, 2011

Een kleine geschiedenis van Herengracht 2

  1. Startpunt van Unesco Werelderfgoed: de Amsterdamse grachtengordel

nullIn 2010 werd de grachtengordel van Amsterdam uitgeroepen tot Unesco Werelderfgoed. En terecht: de grachtengordel is de eerste stadsuitbreiding volgens een uitgekiend stedebouwkundig plan. Een kunstje dat Berlage later nog zou herhalen met zijn Plan Zuid. Maar ook de Eixample in Barcelona, waar meesterwerken van Gaudi zijn te vinden, kun je zien als zo’n stadsuitbreiding. Mochten ze destijds toen in 1614 de eerste spade de grond in ging een klein feestje hebben gebouwd, dan moet dat ongeveer op de locatie van Herengracht 2 zijn geweest. Hier is waar de groei van de grachtengordel start.

 

  1. Planning Herengracht

nullTot 1614 was de Herengracht een bescheiden achtergracht die de stadsgrenzen van Amsterdam aangaf. Met de Eerste Uitleg, het eerste deel van de grachtengordel dat werd gerealiseerd, kwam hier een einde aan. De oostzijde van de Herengracht was voor een belangrijk gedeelte al bebouwd. De westzijde werd verkaveld en ging in januari 1614 in de verkoop. Elk kavel kreeg een eigen nummer. Het nummer van Herengracht 2 was 7, omdat geteld werd vanaf de zes kavels die aan de Brouwergracht werden uitgegeven.

 

  1. Verkoop van het kavel

nullHet kavel van Herengracht 2 werd in 1614 gekocht door de houtkoper Gerrit Wiggertsz, voor 1020 gulden. Hij koos ervoor, zoals na te lezen is op het register van verkochte erven (kavel 7, 8 en 9) voor iemand die dit handschrift kan ontcijferen, om niet direct te betalen, maar om de rente over de koopsom te betalen. In hetzelfde jaar ging het eigendom over aan de metselaar Jan Egbertsz.

 

  1. Bouw van Herengracht 2

Jan Egbertsz, die optrad namens zijn moeder Adriaentje Jans van Palmen, bebouwde het terrein in 1614-1615 met een woonhuis met trapgevel met een gevelsteen met “De Roode Leeuw’. Helaas is deze gevelsteen in de jaren verloren gegaan. Caspar Jacobz. Philips tekende rond 1770 alle huizen in de grachtengordel. Op zijn tekening uit 1768 in de trapgevel zichtbaar. In januari 1616 verkocht Jan Egbertsz. het pand op de veiling aan Melis Claes voor 2610 gulden.

 

  1. 400 jarige zijgevel

De voorgevel van Herengracht 2 zou later worden aangepast. Het pand werd opgehoogd en de façade kreeg te vorm van een lijstgevel. De zijgevel, met pothok, is nog steeds authentiek. Het enige verschil tussen de huidige zijgevel en de tekening van Caspar Philips uit 1768 is de schoorsteen en de zijingang.

 

  1. Eerste bewoners: Familie Tulp

nullToeristen die voorbijkomen mag ik graag vertellen dat Nicolaes Tulp, vereeuwigd door Rembrandt in zijn ‘Anatomische Les’, hier woonde. Hij is er zeker geweest, maar of hij hier woonde is de vraag. Rond 1616 kocht zijn oom, de geneesheer dr. Wouter Reynersz Moerselaar dit pand. Zijn zoon, Everardus Moerselaar die in Leiden met Nicolaes Tulp geneeskunde studeerde, woonde hier zeker. Hij erfde het huis in 1636. De moeders van Everardus en Nicolaes waren zusters. Uiteindelijk ging het pand in eigendom over aan de kleindochters van Nicolaes Tulp. Zij verkochten het huis in 1701 voor 8160 gulden.

 

  1. Overbuurman van Peter Stuyvesant

In 1609 ontdekte Henry Hudson, ingehuurd door de Republiek der Nederlanden, het eiland Manhattan. In 1624 stichtte de West-Indische Compagnie (WIC), gevestigd in het West-Indisch Huis gelegen aan de Herenmarkt, de stad Nieuw Amsterdam. Herengracht 2 kijkt daar op uit. Het standbeeld van de eerste gouverneur Peter Stuyvesant staat nog altijd op de binnenplaats. Wie weet is hij met zijn houten been ook regelmatig Herengracht 2 gepasseerd. Sommigen zeggen dat de tolerantie en multicultuur die New York kenmerkt, terug te voeren is op het zaadje dat destijds door de Nederlanders gepland is. Verder is de historie van de WIC weinig om trots op te zijn: de winsten werden vooral behaald door piraterij – Piet Hein en zijn Zilvervloot – en slavenhandel.

 

  1. De verbouwing

In het begin van de 19e eeuw werd het pand verbouwd. Het voorste deel werd verhoogd en voorzien van een nieuwe gevel met een rechte eierlijst en een rondbogige dakkapel. Rondbogig houtwerk: een techniek die ontleend was aan de scheepsbouw waar Amsterdam destijds sterk in was. De pui kreeg een geblokte betimmering, in de trant van de voorgaande zoals op de tekening van Caspar Philips zichtbaar is.

 

  1. De koning van Frankrijk

In 1810 stuurde Napoleon zijn vertrouweling Charles François Lebrun als gouveneur-generaal naar het Koninkrijk Holland om een oogje in het zeil te houden. Hij nam zijn intrek in Herengracht 40. Daar was een imponerend pand neergezet in de stijl van Lodewijk XVI. Wellicht niet toevallig dat omstreeks dezelfde tijd het achttiende eeuwse stoephek van Herengracht 2 werd vervangen door een hek in empirestijl.

 

  1. Jacob Olie ontdekt de meest gefotografeerde plek van Amsterdam

De kruising van Herengracht en Brouwersgracht is een van de meest gefotografeerde plekken van Amsterdam. Al was het maar vanwege de vele bruidsparen die dagelijks aan de steiger aan de Herenmarkt uitstappen. Eén van de eerste – of wellicht de eerste, die deze plek op de gevoelige plaat vastlegde was de beroemde Amsterdamse fotograaf Jacob Olie deze locatie een drieluik waard vond.

 

  1. Industrieschool voor de vrouwelijke jeugd

Op de golven van de eerste feministische revolutie die rond 1848 in de Verenigde Staten startte, kwam ook in Amsterdam het gesprek op om vrouwen in staat te stellen in hun eigen onderhoud te voorzien. Met een gift van 6000 gulden van de ‘Maatschappij tot Nut van ‘t Algemeen’ – het huidige VSB-fonds – kon op 2 november 1865 de eerste school voor meisjes worden geopend: op Herengracht 2. Het eerste jaar startte de school met 22 leerlingen. Na een jaar steeg dit getal naar 47. In 1867 moest de school al verhuizen naar een nieuwe locatie op de Kerkstraat, om uiteindelijk in een pand naast het huidige Barleaus Gymnasium aan de Weteringschans terecht te komen.

 

  1. Breitner kwam voorbij

Na Jacob Olie vond ook de Amsterdamse kunstschilder George Hendrik Breitner de hoek Herengracht-Brouwersgracht een kiekje waard. Hiernaast een foto uit het jaar 1908.

 

  1. Verval en restauratie

In 1967 werd het huis, dat al geruime tijd werd gestut, voor 28000 gulden verkocht aan Wolfgang Gerrit Albrecht, voorzitter van ‘Levend Monument’. Hij deed het op dezelfde dag over aan Rolinea Kuipers en haar twee zoons. Een van beide was de architect Gerard Prins die het pand tussen 1969 en 1972 restaureerde met behoud van de negentiende eeuwse lijst en herplaasting van het hek: het hoekdeel was eerder verloren gegaan.

 

  1. Rijksmonument

Ergens in de jaren 80 werd Herengracht 2 aangemerkt als Rijksmonument. Ik was verrast om te leren hoe summier omschreven is waarom: vanwege de eierlijst en het pothok aan de buitenkant. En de eerder genoemde rondbogige dakkapel. Terwijl ik toch ook in het pand veel elementen zie die – hoewel met het oog van een leek – zeer het behouden waard zijn. Zoals een houten trap die zich rond een meterslange pilaar omhoog cirkelt. Een entree met gipsornamenten. Of een inbouwkast met tegeltableau. Recentelijk komen er geluiden op om in Amsterdam ook interieurs van panden beter te beschrijven en te behouden. Groot gelijk.

 

  1. Een 21e eeuwse facelift

Augustus 2007 werden John en ik de trotse eigenaren van Herengracht 2. Maanden liep ik verdwaasd rond. Hoe kon dit pand ineens van ons zijn? Een geschenk uit de hemel, dat kon niet anders. Een opknappertje dachten we, maar onder de oude verflagen kwam al gauw het door Gerard Prins fantastisch gerenoveerde pand tevoorschijn. Het dak werd vernieuwd, al het houtwerk van de gevel kreeg een opfrisbeurt en ook in het huis werden historische details in oude luister hersteld.

 

Extra: Authentiek of toch niet?

Zoveel bewoners en bestemmingen: wat is echt authentiek aan het pand? In ieder geval de zijgevel en het pothok. Maar twee details die veel Amsterdammers kennen, blijken toevoegingen te zijn van architect Gerard Prins uit de jaren 70. Dat geldt in ieder geval voor de uitbouw van het raam op de eerste etage. Op foto’s uit de jaren 60 zie je deze nog niet. Het geldt ook voor de belettering ‘Heerengracht’ op de voorgevel. Ook dat schijnt een toevoeging van Prins te zijn. Geen enkel probleem. Maar het plaatst de hysterie van sommige monumentenbeschermers wel een interessant daglicht. Zijn we hier authentieke details aan het beschermen of een nieuwe werkelijkheid aan het bevriezen die pas recentelijk ontstond?